Festiviteti shqiptar i fundvitit – ekuivalenti ynë i Yule-it nordik – quhet Buzmi. Data e festivitetit ndryshon pak nga rajoni në rajon, ku disa e festojnë në 24 dhjetor, dhe disa për Vit të Ri ndërsa festiviteti origjinal me siguri lidhej me solsticin e dimrit më 22 dhjetor. Buzmi është emri qe i jepet copës së drurit qe pritet veçanërisht për këtë rast dhe vihet në vatër gjatë këtyre ditëve. Buzmi festohet nga të gjithë shqiptarët, edhe pse rajonet që e kanë ruajtur në formën më të pastër janë ato të Mirditës, Pukës, Dukagjinit, Dardanisë, Malësisë së Madhe, Shkodrës, Lezhës dhe Dibrës. Edhe pse nuk është më aq popullor mes muslimaneve (pasi e lidhin me Krishtlindjet), Buzmi festohet, pjesërisht apo totalisht, edhe me emra të tjerë. Djegia e Buzmit konsiston në djegien e copës së drurit të veçantë që përmendëm më lart, por ndonjeherë bëheshin edhe kurbane kafshësh për këtë rast, dhe një pjesë e mishit i jepej bujarisht të varfërve dhe nevojetarëve.
Buzmi nuk quhet vetëm kërcuri i veçantë i drurit, pasi në Shqipërinë Veriore ky emër i jepet edhe gurëve që rrethojnë dhe shërbejnë si “kufi” zjarrin e ndezur. Në Shqipërinë Jugore, Buzmi quhet cdo copë druri që përdoret për të ndezur zjarrin për Krishtlindje dhe Vit të Ri. Vetëm nga këto detaje mund të kuptojmë diçka mbi simbolikën e buzmit: përfaqëson kalimin ciklik të një kufiri, atij kufi që ndan pjesën e vitit ku mbizotëron errësira me atë ku mbizotëron drita, ku druri ritual përfaqëson diellin dhe fuqinë e tij, që hyn tek vatra që simbolizon botën, dhe sjell tek ajo dritë dhe ngrohtësi. Rëndësia e një eventi të tillë do të thotë që Buzmi përgatitej sipas disa rregullave të caktuara, që nga zgjedhja e copës së drurit e deri tek djegia dhe se çka bëhej me mbeturinat.
Druri që përdorej kryesisht për Buzmin ishte lisi, që mes Indo-Evropianëve përfaqëson Zotin e Qiellit apo atë të Bubullimës, edhe pse ndonjëherë druri merrej nga pemë frutore si qershi apo mollë. Në shumicën e rasteve, merreshin degë të holla nga pemët frutore dhe viheshin rreth kërcurit prej lisi, i cili ishte i pari që ndizej. Kërcuri prej lisi është simbol i axis mundi, boshtit apo qëndresës së botës: provë e këtij konstatimi është fakti që lisi është qendra e vatrës, dhe rrethohet nga pemë të tjera, më të vogla, dhe nga fakti që si dru lidhet me zotat e Qiellit dhe Bubullimës që janë zotat kryesorë të panteoneve Indo-Evropiane. Në mitologji të ndryshme, pemët gjithashtu përdoren për të përfaqesuar boshtin e botës (psh Yggdrasili i nordikëve), kurse frutat e pemëve mund të përfaqësojne diellin.
Shumicën e rasteve kërcuri i Buzmit përgatitet goxha kohë përpara solsticit. Ishte zoti i shtëpise apo plaku i shtëpise, kreu i familjes shqiptare (dalloni këtu ngjashmërine me pater familias-in romak) që e priste drurin dhe e sillte në shtëpi, me ndihmën e një djali të vogël të shtëpisë. Le të flasim pak për praninë e të vegjëlve. Në Orosh, një djalë dhe një vajzë e vogël sillnin drurin e Buzmit në shtëpi duke thënë që po sillnin shumë dhurata, kurse në Kuç të Malit të Zi, një vajzë e vogël ulej mbi drurin e Buzmit para se ai të digjej. Te vegjëlit janë me rëndësi edhe në tradita të tjera, psh tek ajo nordikja, ku i falen dhurata në këtë periudhë të vitit. Plaku tek festimi i solsticit të dimrit përfaqëson gjysmën e errët të vitit, ku dielli nuk duket, dhe vdekjen, kurse fëmija përfaqëson pjesën e ndricuar të vitit ku dielli është në qiell, dhe jetën. Fëmija gjithashtu përfaqëson forcën jetësore që mban fisin gjallë dhe të dy simbolizojnë faktin që fisi nuk vdes nëse vdes një individ, por vazhdon nëpërmjet brezave të rinj.
Në rajonin e Dukagjinit, kur druri i Buzmit hyn në shtëpi dhe vihet në vatrën e zjarrit nga i zoti i shtëpise, ai thotë: “Mbramja e mirë burra!”. Të tjerët në shtëpi i përgjigjeshin: “Mirëseerdhe buzmi bujar!”. Dhe bashkë thoshin: “Po vjen buzmi bujar, me gjethe e me bar, me edha e me shtjerra e mbas tyre na vjen vera!”
Përtej festiviteteve gjatë solsticit dhe pritjes së rikthimit të diellit, duhet vënë re fakti që druri i Buzmit trajtohet sikur të ishte mysafir në shtëpi. Mysafiri dhe mikpritja kanë shumë rëndësi mes shqiptarëve, është një jehonë e besimit tradicional që zotat dhe shpirtërat e paraardhësve udhëtonin në tokë të maskuar dhe të vinin në shtëpi si mysafirë. T’i keqtrajtoje ishte tabu dhe do të sillte fatkeqësi në shtëpi. Nëse ky status i jepet dhe drurit të Buzmit ne mund të biem në përfundimin logjik që, si përfaqësues i forcave diellore që triumfojnë mbi errësirën, paraardhësit tanë e adhuronin diellin, ashtu siç bënin shumë popuj të tjerë Indo-Evropianë. Trajtimi i kërcurit të Buzmit si mysafir ka ngjashmëri me mitin e Apollonit Hyperborean; thuhej se ai vinte tek tempulli i tij në Delos si mysafir përpara së të ikte dhe të kthehej në Hyperborea.
Pasi Buzmi futet në vatrën e zjarrit, vetëm zoti i shtëpise mund ta ndezë zjarrin, dhe ai bashkë me gruan e tij i “japin” ushqim. Babai kishte një rol të shenjtë në të gjitha shoqëritë Indo-Evropiane, që nga romakja e deri tek vedikja, ku ai shihej si prifti i ritualeve shtëpiake dhe rojtari i zjarrit të shenjtë të shtëpisë. Thuhet që dy vrima bëheshin në dy anët e drurit të Buzmit dhe përdoreshin si “goja” për ta “ushqyer”. Baron Nopcsa përshkruan një skenë ku bukë, djathë dhe raki hidheshin tek zjarri si ushqim për Buzmin. Ndonjëherë bëheshin dhe sakrifica kafshësh. Një dash (apo në rastë më të rralla vetëm briri i tij, ose një dem) bëhej kurban pranë zjarrit në Malësinë e Madhe, dhe gjaku derdhej mbi zjarr, dhe me vonë përzierja e gjakut, hirit dhe drurit të djegur mblidheshin dhe përdoreshin si substancë shëruese për njerëzit dhe kafshët. Sidoqoftë, sakrificat e kafshëve ishin të rralla dhe në fakt në atë periudhë kafshët ushqeheshin me ushqim më të mirë se zakonisht, si përshembull demit i jepej gruri më i mirë.
Ushqimet që hidheshin në zjarr përdoreshin edhe si mënyrë për të parashikuar të ardhmen, duke vëzhguar se si lëviznin flakët pasi hidhej ushqimi. Parashikimi varej edhe nga faktorë të tjerë si përshembull vendet ku po uleshin i zoti i shtëpisë dhe gruaja e tij, duke e ndarë kështu flakën në dy pjesë, ose vetëm duke vëzhguar lëvizjet e flakës tek druri më i trashë dhe tek degët më të holla. Ndonjëherë parashikimet bëheshin jo në bazë të flakës, por në bazë të djegies së ushqimit. Parashikimet kishin të bënin me prosperitetit apo mungesën e tij në vitin e ardhshëm, dhe nëse do ishte blegtoria, apo bujqësia apo të dyja që do të kishin prosperitet.
Pasi digjej gjatë gjithë natës, hiri i drurit të Buzmit mblidhej dhe hidhej në fushat dhe mbi kafshët shtëpiake për të garantuar një prodhimtari të mirë dhe një kope të shëndetshme. Në jug, Buzmi nuk digjej deri në fund, por një pjesë ruhej për Vit të Ri dhe një pjesë tjetër për 6 Janar, ku Buzmi lejohej të bëhej më në fund shkrumb e hi. Kjo mund të këtë të bëjë me kalendarin Ortodoks, por ndoshta edhe me faktin që 12 ditet pas solsticit shiheshin më një lloj paqartësie, gati sikur errësira do ta mposhte Diellin. Në këtë kontekst, të mbaje Buzmin e ndezur do të thoshte të ndihmoje Diellin në këto ditë të rrezikshme.
Si përfundim, Buzmi si festivitet ka shumë ngjashmëri me tradita të tjera Indo-Evropiane të solsticit të dimrit. Ajo ç’ka është vecanërisht shqiptare është mirëpritja e drurit të Buzmit sikur ai të ishte një mysafir i nderuar hyjnor. Të nderuar ishin edhe pleqtë dhe fëmijët që e përgatisnin drurin, dhë këta të fundit qëndronin për forcën e pathyeshme jetësore të një familjeje, gati për të ndjekur traditat e të vjetërve (të cilët nuk jetojnë përgjithmonë). Këto tematika kanë rrënjë të thella Indo-Evropiane dhe ushqehen nga Dielli jetëdhënës, rikthimi dhe fitorja e të cilit festoheshin gjatë Buzmit. Në fakt, ritet e Buzmit janë vetëm simulimi mikrokozmik i një beteje makrokozmike mes forcave të dritës dhe errësirës, e cila garanton stabilitetin e rendit hyjnor Kozmik.
(English)
he Albanian end-year festivity – our equivalent of the Yuletide – is called Buzmi. The date of celebration differs slightly from region to region, with some celebrating it on 24th December, others during the New Year’s Eve, and its origins linked with ancient solar cults had tied it with solstice celebrations on 22nd December. Buzmi is the name given log of wood that is especially cut for this occasion and put inside the fireplace during these holy days. Buzmi is attested among all Albanians, though the regions that preserved it in its purest form are those of Mirdita, Puke, Dukagjin, Dardania, Malësi e Madhe, Shkodër, Lezhë and Dibër. Even though it has faded somewhat among Muslims (mainly because they perceive it as linked with Christmas) Buzmi is still celebrated, in part or in whole, under other names as well. The Buzmi celebration consists mainly in the burning of the special ritual log we mentioned above, but sometimes animal sacrifice is committed and part of their meat is charitably given to the poor and needy.
Buzmi is not only the name of the special log of wood, as in northern Albania it is also used to refer to the stone that demarcates the fireplace’s threshold. In Southern Albania, on the other hand, it describes any log used to ignite fire during Christmas and New Year’s. Just from this, we can understand something about the symbolic meaning of Buzmi: it represents the cyclic crossing of a threshold, the one dividing the part of the year when darkness prevails from the time when light prevails, with the ritual log as a sacred representation of the sun and its power, entering the fireplace which stands for a miniature version of the world, thus bringing there heat and light at last. The importance of such an event means that the preparation for Buzmi has to follow certain rules and rituals, from the selection of the log to its burning and its aftermath.
The wood mainly used for Buzmi is oak, who among the Indo-European peoples is the representative wood of the Sky Father or the Thunder god, though sometimes wood from fruit trees like cherries and apples would be used too. For the most part, it was thin branches that were collected from fruit trees and placed around the oaken log which is the first to be lit on fire. The oaken log also contains symbology as an axis mundi, or centre of the world; this claim is supported by the fact that the oak is the central symbol of the fireplace, surrounded by the other, smaller trees, and by the fact that it is associated with the Sky and Thunder gods, who are typically the heads of Indo-European pantheons. Trees are also often used to represent the axis of the world in various mythologies, whereas the fruits of trees may represent the sun.
Most of the time the log Buzmi log is prepared long before the solsice. It was the head of the Albanian family, called either ‘‘zoti i shtëpis’’ (meaning the master of the house, similar to the Roman pater familias) or plaku i shtëpis (meaning the eldest of the house) who chopped and brought the log inside the house, with the help of a young boy of the family. Let us discuss the presence of the youth. In Orosh a young boy and a young girl would bring the Buzmi log inside the house while singing about how they had brought many gifts to the house, while in Kuç (Montenegro) a young girl would sit on the Buzmi log. Youngsters are important in other traditions as well, such as the Nordic one where they are given gifts during the Yule days. The old man in a solstice celebration represents the dark half of the year where the sun wanes and death, whereas the youth represents the light half of the year, where the sun waxes and life. The youth also represents the vital force that holds the tribe together and alive, and the two of them symbolize the fact that the tribe does not die if an individual dies, but that torch is carried on by the next generations.
In the Dukagjin region, when the Buzmi log enters the house and is put into the fireplace by the master of the house, he says: “Good evening, men!” (“Mbramja e mirë burra!”). The others in the house would answer: “Welcome generous Buzmi!” (“Mirëseerdhe buzmi bujar!”). And then they would all say together: “Generous Buzmi is coming, with grass and leaves […] and after that comes summer!” (“Po vjen buzmi bujar, me gjethe e me bar, me edha e me shtjerra e mbas tyre na vjen vera!”).
Beyond the celebration of the solstice and the expectation of the Sun’s return, what is important to underline here is the fact that the Buzmi log is treated as if it were a special guest. The status of the guest is a very important one among Albanians, it is an echo of the traditional belief that Gods or ancestors’ spirits wander the Earth in disguise and would visit your home as guests. Mistreating them was a horrifying taboo and would bring ill fortune. If such a status is granted to the Buzmi log we can deduce that, as a representation of the solar forces triumphing over darkness, our ancestors held a very deep veneration for the Sun and they must have regarded it as a deity, as it is common among Indo-European peoples. The concept of Buzmi log as a guest has similarities with the myth of the Hyperborean Apollo that used to come to his sanctuary of Delos as a guest before leaving it and returning to Hyperborea.
Once the Buzmi log is inside the fireplace it can only be lit by the master of the house and is “fed” with sacrifices by him and his wife. The father had a sacred role in all Indo European societies, from the Roman to the Vedic society, where he was seen as a priest of the domestic rites and guardian of the house’s sacred fire. It is said that two holes are made on each side of the Buzmi log’s ends that will be used as mouths for the sacrifices. Baron Nopcsa describes a scene during which bread, cheese and raki are thrown in the fireplace as food for the Buzmi log. Sometimes animal sacrifices would take place. A ram (more rarely a bull, or a ram’s horn) would be sacrificed by the fireplace in Malësia e Madhe, the blood would run to the middle of the burning logs and later the mixture of blood, ashes, burned wood and various burned food offering would be gathered and used as a healing potion for men and animals. Nevertheless, animal sacrifices were rare and in fact higher quality food was given to the cattle and domestic animals during the Buzmi celebration. For example, bulls were allowed to eat the finest corn available in the house.
These food offerings were used as well as a way to predict the future, by focusing on how the flames moved when food was thrown into it. The nature of the prediction depended on various factors such as the position of the pater familias and his wife in the house, dividing symbolically the fireplace and the movements into two, or just focusing on the movements on the flame on the thickest and thinnest parts of the burning wood. Sometimes, predictions are dependent not on the way the flame moves, but on the way that the food offerings burned. The predictions regarded mostly whether the coming year would be prosperous or not, or whether it would be the agriculture or the pastoral life who would be prosperous.
After burning all night long, the Buzmi log’s ashes are gathered and thrown in the fields and on the domestic animals to ensure a good production and a healthy flock. In southern Albania the Buzmi log is not allowed to burn to ashes and part of it spared for the New Year’s Eve, when part of it is spared again for the 6th of January during which the Buzmi log is at last fully burned. This could be linked with the Orthodox calendar, but it might also be an echo of the Indo-European concept of the long night during which the 12 days after solstice are uncertain, and it could be that the darkness could overcome the Sun for good. In this context, to keep the Buzmi log to help the Sun during these perilous days makes sense. To conclude, the Buzmi celebration features are similar to many other Indo-European winter solstice traditions. The uniquely Albanian aspect of this tradition is the greeting of the Buzmi log as a divine guest worthy of honour. Worthy of similar honour are also the elders and the youngsters who prepare the log, and the latter stand for the unbreakable life force of a family, ready to go on and continue the path of their elders (who will not live forever). All these themes have deep Indo-European roots and are fueled by the life-giving forces of the Sun, whose return and victory over darkness is celebrated through Buzmi. In fact, the Buzmi ritual is a re-enacting of the macrocosmic battle between the forces of light and darkness on the microcosmic level, and thus ensuring the stability of the Cosmic divine order.