Për shqiptarët, dita e Paraardhësve është një festivitet që ndodh kryesisht në 5 dhe 6 Nëntor. Ka të bëjë me përkujtimin e paraardhësve nëpërmjet riteve të ndryshme. Disa nga këto rite ama ndodhin në kohë të tjera të vitit, sidomos që kur Krishtërimi dhe Islami kanë ndërhyrë kulturalisht në Shqipëri. Pra, disa gjurmë të venerimit të paraardhësve gjenden tek festimet islamike të Natës së Kadrit, dy Bajrameve dhe Novruzit (edhe pse ky i fundit nuk ka origjinë islamike), dhe tek festimet e krishtera të Krishtlindjeve, Pashkëve dhe disa shenjtorë pajtorë të fiseve shqiptare të Veriut. Fundi i tetorit dhe fillimi i nëntorit është periudha ku shumica e shenjtorëve pajtorë celebrohen, dhe kur paraardhësit kujtohen. Kisha ka vënë gjithashtu festën e Të Shumëve në këtë periudhe të vitit në mënyrë për të modifikuar venerimin pagan të paraardhësve. Në fakt, Kisha ka modifikuar shumë festivitete që kanë lidhje me paraardhësit dhe i ka kthyer në festivitete që kanë lidhje me shenjtorë, ashtu siç e ka bërë me disa hyjni të vogla pagane në vende të tjera.
Festivitetet shqiptare në këtë periudhë të vitit ndajnë ngjashmëri me një festë që njihet nga shumica si ‘‘Halloween’’. Halloween është degjenerimi modern kapitalist i festës tradicionale kelte të Samhain, e sjellë në ShBA nga emigrantët irlandezë. Për keltët, 1 Nëntori ishte fundi i verës dhe fillimi i dimrit, dhe grigjat duhet të silleshin brenda në ferma dhe shtëpi, ashtu si dhe aktivitetet e tjera duhet të përfundonin. Vera mbaronte 'zyrtarisht' në perëndimin e diellit në datën 31 Tetor, dhe dimri fillonte 'zyrtarisht' në agimin e 1 Nëntorit. 12 orët mes këtyre dy pikave në kohë nuk ishin as dimër e as verë, por një kohë mistike dhe liminale, një kohë ku shpirtrat e të vdekurve mund të vinin dhe të vizitonin të gjallët. Irlandezët pastronin shtëpinë për të nderuar paraardhësit dhe i përshëndesnin dhe festonin me ta. Shqiptarët bënin diçka të ngjashme.
Mes fundit të Tetorit dhe fillimit të Nëntorit, për të nderuar paraardhësit, shqiptarët ndiznin qirinj, hapnin dyer e dritare dhe linin një apo dy vende bosh në tavolinën e ngrënies në mënyrë që të ftonin shpirtrat e paraardhësve dhe të ndanin ushqimin me ta. Thuhej që paraardhësve u pëlqen era e darkës në ate natë, dhe si sakrifice, pak ushqim apo embëlsire hidhej tek zjarri i vatrës. Ky rit shpjegohej me thënien: "Vijnë shpirtrat e rrinë në vatër në këto net dhe ata na shohin, kurse ne nuk i shohim". Shqiptarët besonin që këto rite ku nderoheshin paraardhësit falnin mbarësi dhe lumturi. Rituali i ushqimit ka ngjashmëri me ritualet që bënin Indo-Arjanet vedikë dhe Greko-Romakët antikë në vatrat e tyre; Romakët linin gjithashtu dyert dhe dritaret hapur gjatë festave të Lemuralias dhe Mundus Patet (ekuivalentet romake të Samhain). Për më tepër, në një ritual të ngjashëm me atë të etruskëve të lashtë, shqiptarët e Nikaj-Mërturit, Dukagjinit dhe Malsisë së Madhe shkonin në varreza dhe hanin aty, apo linin ushqim aty, apo i jepnin ushqim lypësave dhe i thonin "Këtë e ke nga paraardhësit tanë". Ashtu si ka thënë akademiku japonez Kazuhiko Yamamoto, t'i japesh ushqim lypësave apo udhëtarëve është një mënyrë për të nderuar paraardhësit, pasi ata shpesh marrin formën e një lypësi apo udhëtari, një rit qe ndoshta del në mënyre të deformuar tek Halloween-i, kur fëmijet shkojnë nga shtëpia në shtëpi për të kërkuar ëmbëlsira. Shqiptarët ndonjëherë skalisnin fytyrat e paraardhësve në gurë varri apo mure shtëpish, por përgjithësisht, paraardhësi nuk ishte i mirëpërcaktuar.
Siç thamë më parë, pas ditës së venerimit të shenjtorit pajtor, qoftë ai i familjes, fisit apo krahinës, ndodhet venerimi i paraardhësit. Ndonjëherë paraardhësi ishte i mirë-përcaktuar, me një emër dhe me një reputacion që ai kishte themeluar fisin apo familjen, dhe vdekja e tij ishte vetëm para pak brezash. Për shembull, në Shpat të Elbasanit, qirinj ndizeshin në dedikim ndaj disa paraardhësve specifikë që njiheshin si 'të mirët' apo më të famshmit e fisit. Por në shumicën e rasteve, paraardhësi nuk ka emër dhe perceptohet më shumë si një ide. Ndonjëherë, paraardhësit i jepej emri i një shenjtori apo një emër i shpikur dhe i ndizej një qiri afër vatrës ku thuhej me zë të lartë "Ky qiri është për Roskun, një paraardhës i largët" (Rosku ishte emër i shpikur). Kemi folur për rëndësinë e dhënies së ushqimit në vatër për paraardhësin, por e njëjta gjë bëhej dhe për të nderuar shenjtorët dhe kjo nxjerr në pah identitetin e tyre të vërtetë. Një malësor me emrin Nik Çuni nga Puka tha në 1962 që gjyshi i tij i kishte thënë që fisi i tyre kishte traditë të flijonte një kafshë në altarin e kishës së Shën Gjonit për ditën e Shën Nikollës, një zakon ky që nuk mund të ketë origjinë të krishtere. Dy mundësi ka këtu. Ose kisha ishte ndërtuar mbi një vend të vjetër të shenjtë për paganët, ose ky fis projektonte memorjen e venitur të vendeve të vjetra të shenjta pagane tek kisha. Për më tepër, Shën Nikolla shihej më shumë si një paraardhës biologjik i këtij fisi, më shumë se sa dikush i kanonizuar nga kisha, por që nuk kishte lidhje gjaku me këtë fis.
Përveç flijimeve dhe ushqimit, kemi përmendur ndezjen e qirinjve. Një familje mund të ndizte deri në 13 qirinj, në shtëpi apo varreza, por shumicën e kohës ndizeshin 3. Në të gjitha rastet, një qiri ishte më i lartë se të tjerët dhe i dedikohej paraardhësit. Në rajonin e Mirditës, më i gjati i dedikohej Shën Mitrit, i njohur edhe si Shën Martini, mbrojtësit të gjedhës ndaj ujqërve. Kemi folur tjetërkund për Shën Martinin, por cilësitë e tij do t'i listojmë edhe njëherë ketu. Shën Martini (1) thuhej të kishte fuqi mbi ujqërit dhe i bënte t'i bindeshin kur ai i urdhëronte; (2) emri i tij ka lidhje etimologjike me emrin Mars, zotin romak të luftës, kafsha e shenjtë e të cilit është ujku; (3) ai ruan bagëtitë, ashtu si bënte zoti i vjetër Indo-Evropian me brirë, që ishte shumë popullor në Iliri, Epir dhe Maqedoni në antikitet. Përveç funksioneve të bariut dhe luftëtarit, zoti me brirë kishte direkt apo indirekt lidhje me shpirtrat e të vdekurve. Në mitologjinë greke, ishte Hermesi që i shoqëronte shpirtërat në botën e të vdekurve. Ai thuhej që mbronte bagëtitë (funksioni i bariut) dhe ishte babai i zotit Pan, që kishte brirë, dhe thuhej t'i kishte ndihmuar athinasit në luftë kundër persëve (funksioni i luftëtarit). Kjo ide duket të ketë mbetur tek shqiptarët e Mirditës, e modifikuar si një venerim i Shën Martinit që ka të bëje edhe me nderimin e paraardhësve.
Si përfundim duam të theksojmë rëndësinë e kultit të paraardhësit. Fakti që kjo praktikë i ka mbijetuar shekujve është dëshmi e qartë e rëndësisë së gjakut për shqiptarët. Me gjak nënkuptojmë forcën misterioze që jep jetën dhe ruan karakteristikat e një familjeje apo race. Kjo forcë përfaqësohet nga paraardhësi në fenë e vjetër pagane, qoftë ky paraardhës i mirë-përcaktuar apo jo. Ç’ka kishte me të vërtetë rëndësi ishte rituali për ta nderuar. Ashtu si shpjegon akademiku francez Fustel de Coulanges në librin e tij "The Ancient City, t'i përkisje të njëjtës familje në antikitet do të thoshte të nderoje të njëjtët paraardhës përmes ritualeve të njëjta. Kjo vlejti për shqiptarët për shekuj të tërë. Historiani francez shton se "Feja ishte faktori i vetëm i zhvillimit të Greqisë dhe Romës antike, të lidhje familjen me shtetin ishte funksion i fesë, sepse përmes nderimit të paraardhësit familja, e tërhequr bashkë nga nevoja për të marrë pjesë në kulte paraardhësish, u bë njësia bazë e shoqërive antike, nga ku zhvillohej gjinia dhe më tej fisi dhe më tej qytet-shteti...". Për një rilindje pagane në atdheun tonë, adhurimi i paraardhësve është një nga hapat më të rëndësishëm: duhet nderuar Skënderbeu si paraardhës i gjithë kombit në nivelin shtetëror, dhe paraardhësit vetjakë në nivelin privat, duke krijuar një paralel mes riteve publike dhe private dhe kështu ringjallet tradita Indo-Evropiane e kohëve të lashta.
(English)
The Albanian day of the forefathers (Paraardhësit) is a festivity occurring on 5th or 6th November. It revolves around the celebration of our ancestors’ memory through different rituals. Some of these rituals are however also held during other times of the year, especially since Christianity and Islam have interfered with our native pagan celebrations. Thus, some trace of ancestor worship is to be found during the Islamic celebrations of Qadr Night, the two Bayram days and Nowruz (even though it is not of Islamic origin) as well as during the Christian celebrations of Christmas and Easter, along the celebration days of Northern Albanian tribes’ patron saints (Saint Nicolas, Saint Georges, Saint John etc). The end of October and the beginning of November is the time of the year where most patron saints are celebrated, and thus when the ancestors are most remembered. The Church has also instituted All Saints Day (Të Shumat) during this time of the year as a way to rebrand the honouring of our ancestors during these days. If fact, the Church rebranded many ancestor veneration celebrations into celebrations for the veneration of saints, just as she did with some minor pagan deities elsewhere.
The Albanian celebrations of this time of the year share similarities with a celebration commonly known as Halloween. Halloween is the modern capitalist deformation of a traditional Celtic festivity called Samhain, brought into the USA by Irish immigrants. To the Celts, the 1st November the end of summer and the beginning of winter, the flocks had to be back by this date and every other activity should have been done by this time. Summer ended on the 31st October’s eve, and the winter started at 1st November’s dawn. Thus, for the 12 hours between these two times, it was neither summer nor winter, but a mystical and liminal time, a time where the spirits of the dead could come and visit the living. The Irish people would clean the house as a way to honour the ancestors, and greeted and celebrated with the dead. Albanians also did something similar.
Between the end of October and early November, in order to honour their ancestors, Albanians used to light candles, let wide open all windows and doors and leave one or two empty seats at the table in order to invite the spirits of the ancestors to come in and share their meal with them. It is said that the ancestors’ spirits enjoy the smell of the dinner that night, and some food or cake is thrown as an offering into the fireplace. This rite was described by saying “The spirits [of the ancestors] come and stay by the fireplace during these nights and they see us, but we cannot see them”. It was believed that honouring their ancestors with these rites would grant one and one's relatives good fortune and happiness. The food offering for the ancestors is very similar to Hindu-Vedic and ancient Greco-Roman rituals done by the fireplace; the Romans also left the windows and doors during the feasts of Lemuralia and Mundus Patet to a lesser extent (their equivalent of Samhain). Furthermore, in a ritual similar to what the old Etruscans did, Albanians from Nikaj-Mërtur, Dukagjin and Malësi e Madhe go to the graveyards to have a meal nearby the tomb of the ancestor, or to let there some food, or to give food to beggars and tell them that “This is from our ancestor”. As Japanese scholar Kazuhiko Yamamoto explains, giving food to beggars and strangers is a way to honour the spirit of the ancestor as he is supposed to take the shape of a beggar or wanderer sometimes, something that reminds us of the Irish tradition deformed by capitalist Halloween of asking for sweets home after home. Albanians sometimes sculpted the ancestors' faces on tombstones or in their houses' walls, but most of the time the ancestor is not well defined.
As mentioned earlier, behind the patron saint veneration day, be he a patron of the family, of the tribe, or of the region lies ancestor veneration. Sometimes the ancestor is a well-defined one, with a name and with the reputation of having founded the family or the tribe, and with his death being set one or two generations ago. For example, in Shpat (Elbasan) candles were dedicated to specific ancestors that were regarded as “the good ones” or the most well famed of the tribe. But in most cases the ancestor is devoid of any name, is regarded as the ancestor in general and has no specific characteristics. In this case, the ancestor could be a saint or have a made up name and a candle was dedicated to him near the fireplace where it was said out loud “This candle is for Rosku, one of our remote ancestors” (Rosku being in fact a made up name). We have already mentioned the importance of the fireplace for food offerings to honour the ancestors, but the same was done to honour the saints and this fact reveals their true identity. A highlander named Nik Çuni from Puka declared in 1962 that his grandfather told him that their tradition was to sacrifice an animal to Saint Nicholas on Saint John’s church altar, a custom that cannot possibly be of Christian origin. There are two possibilities as to this. Either the church was built over an old pagan place that was deemed holy, or this tribe projected its waning of certain lost pagan sacred places onto the church. Furthermore, it is possible that Saint Nicholas was seen more as a literal biological ancestor of this tribe, rather than someone canonized by the church but who bears no biological relation to the tribe.
Apart from sacrifices and food offerings, we have mentioned the lighting of candles. A family could light up to 13 candles, at home or at the graveyards, but most of the time only 3 were lit. In all cases, one of the candles was taller than the others and it was the one dedicated to the ancestor. In the Mirditë region, the tallest was dedicated to Saint Mitri (Martin), the flock’s protector against wolves. We have already spoken of Saint Martin elsewhere in more detail, but we will summarize his attributes here. Saint Martin (1) is said to have power over wolves in that he could command them to do his bidding; (2) his name is cognate with the Roman war-god Mars whose sacred animal is a wolf and (3) is said to protect the flocks, like the old Indo-European horned god that was very popular in ancient Illyria, Epirus and Macedonia. Aside from his shepherd and warrior functions in the Balkans, the horned god is also directly or indirectly involved with escorting the spirits of the dead into the next world. In Greek myth, it was Hermes who escorted the dead to the next world. He was said to protect flocks as well (shepherd function) and was the father of Pan the horned who was said to have helped the Athenians in their wars against the Persians (warrior function). This idea seems to have a remnant among the Albanians of Mirdite, rebranded as a veneration of Saint Martin that is associated with the celebration of ancestors.
To conclude we would like to stress the importance of the ancestors’ cult. The fact that this practice had survived through centuries is a clear testimony of the importance of the blood for Albanians. By blood we mean the mysterious power that gives life and safeguards the characteristics of a family or a race. This power was represented by the ancestor in our old pagan religion, whether he was well-defined or not. What was important was the rituals to honour him. As French historian Fustel de Coulanges explains in his work The Ancient City, to be of the same family in Antiquity meant to celebrate the same ancestors through the same rituals. This remained true in Albania for centuries. The French historian goes on to explain that “Religion was the sole factor in the evolution of ancient Greece and Rome, the bonding of family and state was the work of religion, that because of ancestor worship the family, drawn together by the need to engage in the ancestral cults, became the basic unit of ancient societies, expanding to the gens, the Greek phratry, the Roman tribe, to the patrician city state […]”. For a pagan revival in our fatherland, the ancestor’s worship is one of the most important steps: we could celebrate Skanderbeg as our nation’s ancestor on a state level and our private ancestors in our homes, recreating the echo between private and public rituals and thus reviving our ongoing Indo-European tradition from Antiquity.